Miażdżyca w Polsce. 6 mln Polaków zagrożonych miażdżycą

Miażdżyca w Polsce zagraża 6 mln Polaków. Choroby serca i układu krążenia to bardzo istotny problem dotyczący polskiej populacji. Corocznie, ponad połowa wszystkich zgonów następuje wskutek przyczyn kardiologicznych.

Jak częsta jest miażdżyca w Polsce i jak jej zapobiec radzi prof. dr hab. Marek Naruszewicz, Honorowy Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Badań nad Miażdżycą

Choroby serca w Polsce

• Jak dużym problemem są choroby serca w Polsce?

Choroby serca i układu krążenia to bardzo istotny problem dotyczący polskiej populacji. Corocznie, ponad połowa wszystkich zgonów następuje właśnie na skutek przyczyn kardiologicznych. Choroby serca w Polsce są częstszą przyczyną zgonu niż przeciętnie w innych krajach Unii Europejskiej.

• Ile osób w Polsce ma podwyższony cholesterol?

Zbyt wysokie stężenie cholesterolu występuje u ponad połowy dorosłych Polaków – wśród ok. 6 mln jego stężenie jest tak wysokie, że wskazane jest podjęcie leczenia. Niestety, robi to tylko jeden na pięciu pacjentów. Szczególnie dlatego, że mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że ma podwyższony cholesterol, bo mało kto robi regularne badania.

Odpowiednie dieta i styl życia

• Czy są badania potwierdzające, że styl życia i dieta ma znaczący wpływ na zachorowalność na choroby układu krążenia?

O tym, jak duży wpływ na redukcję ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych ma właściwa dieta, wiemy dzięki wynikom wielu badań, które przeprowadzano szeroko na różnych populacjach. Jednym z najbardziej znanych jest „North Karelia Project” w Finlandii. Tam już blisko 50 lat temu w całym kraju wprowadzono działania prewencyjne na rzecz obniżenia zachorowalności na choroby krążenia, m.in. poprzez zmiany nawyków żywieniowych. Jedną z nich było ograniczenie spożycia przez Finów tłuszczu mlecznego na rzecz olejów roślinnych (głównie rzepakowego) oraz margaryn. Wzrosło też spożycie ryb oraz warzyw. Te zmiany przyniosły realne efekty w postaci zmniejszenia zachorowalności i liczby zgonów spowodowanych chorobą niedokrwienną serca aż o 85 proc.

• Jakie czynniki mają największy wpływ na powstawanie miażdżycy i jak jej zapobiegać?

Miażdżycą najczęściej zagrożone są osoby, u których występuje połączenie środowiskowych czynników ryzyka, tj. wadliwego żywienia czy otyłości z genetycznie uwarunkowaną podatnością na choroby układu krążenia. W dużej mierze są to czynniki, które są od nas zależne – szczególnie te, które dotyczą naszego stylu życia i diety. Podwyższone stężenie cholesterolu należy do grupy modyfikowalnych czynników chorób serca.

• Które ze składników odżywczych występujących w żywności mają największy wpływ na stężenie LDL cholesterolu we krwi?

Na stężenie cholesterolu LDL ze wszystkich składników odżywczych żywności ma w pierwszej kolejności wpływ jakość spożywanego przez nas tłuszczu. Istnieją silne dowody naukowe, że nasycone kwasy tłuszczowe znajdujące się w znacznych ilościach w tłuszczu mlecznym, tłustym mięsie, wędlinach, podrobach oraz tłuszcze typu trans podwyższają stężenie cholesterolu. Dlatego zarówno światowe, europejskie, w tym polskie zalecenia żywieniowe są zgodne w tym zakresie.

Tłuszcze nasycone należy ograniczać i zastępować je tymi nienasyconymi. Potwierdzają to badania przeprowadzone niedawno przez naukowców z Uniwersytetu Harvarda. Zgodnie z nimi spożywanie w dużej ilości produktów będących źródłem wszystkich najważniejszych nasyconych kwasów tłuszczowych wiąże się ze wzrostem ryzyka zachorowania na chorobę wieńcową serca. Badanie pokazało, że wyższe spożycie najczęściej przyjmowanych wraz z żywnością nasyconych kwasów tłuszczowych: laurynowego, mirystynowego, palmitynowego oraz stearynowego, wiązało się ze zwiększeniem ryzyka zachorowania na chorobę wieńcową aż o 24 proc.

Cholesterol w każdym wieku

• Czy wysokie stężenie „złego” cholesterolu zależy od wieku?

Wiek jest jednym z niemodyfikowalnych, czyli niezależnych od nas, czynników ryzyka chorób serca. Obiegowa opinia mówi, że wysokie stężenie cholesterolu to problem ludzi po 50. roku życia.

Natomiast obecny stan wiedzy pozwala na dobrze udokumentowane stwierdzenie, że początkowe stadia miażdżycy obserwuje się już we wczesnym dzieciństwie. Co prawda im starszy pacjent, tym większe ryzyko zachorowania, jednak tutaj istotną rolę odgrywa także czas. Tzn. im dłużej pacjent żyje z podwyższonym stężeniem cholesterolu, tym większe ryzyko zachorowania. Tak ważne są więc regularne badania, które pozwalają wystarczająco wcześnie podjąć odpowiednie działania prewencyjne.

• Czy lekarze i rodzice wiedzą o tym, że należy sprawdzać poziom cholesterolu u dzieci?

O tym, że cholesterol to jedna z głównych przyczyn prowadząca do rozwoju chorób krążenia, wiemy od dawna. Problemem jest natomiast niska świadomość wśród pacjentów oraz lekarzy w zakresie profilaktyki chorób układu krążenia u dzieci i młodzieży. A to jest właśnie grupa wiekowa, która powinna szczególnie interesować nas w kontekście rozwoju miażdżycy.

Lekarz zajmujący się opieką zdrowotną rodziny, w której ktoś miał zawał lub udar, powinien poinformować ją, że jest to choroba dziedziczna, a rodzina znajduje się w gronie wysokiego ryzyka, dlatego szczególną opieką profilaktyczną powinny zostać objęte właśnie dzieci i młodzież. To właśnie u nich należy od wczesnych lat monitorować podstawowe czynniki ryzyka, gdyż każdy z nich może determinować przyszły rozwój choroby. Na ten moment posiadamy dobrze udokumentowaną wiedzę na temat wczesnej miażdżycy u dzieci i młodzieży i tego faktu nie można ignorować. Jest to bardzo ważny sygnał dla lekarzy i rodziców. Trzeba podjąć pilne kroki w celu ochrony młodego pokolenia, a najważniejsze z nich to prawidłowe żywienie i aktywność fizyczna praktycznie od najmłodszych lat.

• Jakie są główne przyczyny rozwoju wczesnej miażdżycy u najmłodszych?

Miażdżyca w Polsce ma za przyczynę predyspozycje genetyczne, rodzinne, ale również – złą dietę. Zła dieta, czyli bogata w słodycze, nasycone tłuszcze z produktów pochodzenia zwierzęcego, takich jak czerwone mięso, parówki czy masło, a uboga w niezastąpione warzywa, owoce i produkty zbożowe z pełnego ziarna. Dodatkowo brak ruchu i aktywności fizycznej, w tym długotrwałe oglądanie telewizji czy granie na komputerze. Złogi cholesterolu, tworzące tzw. blaszki miażdżycowe, zaczynają się odkładać w ścianach tętnic u niektórych dzieci już w 2. roku życia. A to już prosta droga do rozwoju miażdżycy. Ze względu na masowe występowanie nadciśnienia tętniczego, niezbędne jest kontrolowanie ciśnienia krwi przez pediatrów już od 3. roku życia, a także ograniczenie spożycia soli. W przypadku dzieci najlepszym sposobem na utrzymanie prawidłowego stężenia cholesterolu jest właśnie właściwa dieta oraz odpowiednia ilość ruchu. Zawsze lepiej jest zapobiegać niż leczyć.

Miażdżyca w Polsce – metody profilaktyki

• Jakie są najlepsze metody postępowania profilaktycznego dla dzieci i młodzieży w celu ograniczenia ryzyka rozwoju przedwczesnej miażdżycy?

Polskie dzieci mają już „przyrodzony” do polskiej nacji jeden z najistotniejszych czynników ryzyka. Jaki? 80 proc. polskich dzieci ma próchnicę. To jest stan zapalny, który nawet przy niskim poziomie cholesterolu jest czynnikiem ryzyka. I jak do tego nałoży się chociaż minimalnie wyższy poziom cholesterolu – miażdżyca gwarantowana.

Osobnym zagadnieniem jest stale narastająca fala otyłości u młodego pokolenia, która może rzutować na progresję miażdżycy. Wiele badań potwierdza, że już niewielki procent nadwagi wiąże się z upośledzoną rozszerzalnością tętnic.

U dziecka, u którego diagnozuje się nadwagę czy otyłość, stwierdza się też zaburzenia gospodarki lipidowej. Miażdżyca w Polsce występuje u dzieci otyłych. Mają więc już na wstępie rozwinięte trzy czynniki ryzyka. Są to: przewlekły stan zapalny związany z uzębieniem, czyli próchnicę, występujące u nich zaburzenia gospodarki lipidowej, czyli niski poziom HDL (dobrego) cholesterolu, a także podwyższony poziom LDL (złego) cholesterolu. By obniżyć choć jeden z czynników, powinniśmy wprowadzić terapeutyczne zmiany diety, czyli znowu: ograniczenie tłuszczów nasyconych i trans, więcej błonnika z warzyw i produktów zbożowych pełnoziarnistych. Możemy także uzupełniać dietę takiego „zagrożonego” dziecka w wieku szkolnym o sterole roślinne.

• Dlaczego zmieniają się poglądy dotyczące udziału tłuszczów w żywieniu także dzieci?

Tłuszcze są niezbędnym składnikiem prawidłowej diety, ale zawsze należy uwzględniać nie tylko ich ilość, ale i jakość. Dlatego ważne jest, aby już od najmłodszych lat ograniczać spożycie tłuszczów nasyconych oraz trans i zastępować je tłuszczami nienasyconymi z olejów roślinnych, dobrej jakości margaryn i tłustych ryb. Należy pamiętać o znaczeniu tłuszczów w prawidłowym odżywianiu i utrzymaniu właściwego stanu zdrowia. Pomimo wielu obaw, które wynikają często z przekonania o ich pośrednim wpływie na powstawanie wielu przewlekłych schorzeń, a także roli najbardziej „energetycznych” składników pokarmowych, które spożywane w nadmierne mogą prowadzić do otyłości, zdrowe tłuszcze powinny być elementem każdej zbilansowanej diety.

Tłuszcze są niezbędnym składnikiem błon komórkowych oraz stanowią substrat hormonów, cholesterolu, błon komórkowych, gwarantują przyswajanie witamin w nich rozpuszczalnych (A, D, E, K). Ważne jest jednak racjonalne podejście do ich spożycia. Zdrowe tłuszcze są nam potrzebne, a nawet – do życia niezbędne. Nie należy ich zatem demonizować, w szczególności tłuszczów nienasyconych.

• Czym są sterole roślinne?

Sterole roślinne występują naturalnie w olejach roślinnych, nasionach, orzechach, produktach pełnoziarnistych, owocach czy warzywach. Ich główną zaletą jest ich zdolność do ograniczania wchłaniania cholesterolu z jelit do krwiobiegu. Same sterole mają budowę chemiczną podobną do cholesterolu. Jednak, by istotnie obniżyć poziom cholesterolu, konieczne jest dostarczenie organizmowi 1,5-2,4 g steroli na dzień. By dostarczyć sobie taką ilość steroli, musielibyśmy zjadać dziennie ok. 425 pomidorów, 210 marchwi lub 150 jabłek. Są więc produkty, których stosowanie daje takie same efekty, a nie wymaga od nas spożywania ich w aż tak dużych ilościach – przykładem są margaryny z ich dodatkiem, np. Flora ProActiv.

Miażdżyca w Polsce zakłada, że sterole roślinne są uwzględnione w wytycznych żywieniowych wielu akredytowanych międzynarodowych i krajowych organizacji i agencji. W tym w wytycznych Międzynarodowego Towarzystwa Miażdżycowego oraz Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC)/Europejskiego Towarzystwa Miażdżycowego (EAS), jako składniki o doskonale udokumentowanej klinicznie efektywności.

Historia badań

• Jakie znaczenie dla rozwoju badań nad tematem cholesterolu miały prace prof. Daniela Steinberga?

Profesor Daniel Steinber był jednym z pionierów badań nad cholesterolem i miażdżycą. W 1951 r., po zakończeniu pracy doktorskiej, dołączył do amerykańskiego Narodowego Instytutu Zdrowia (NIH). Przez kolejne 17 lat pracy kierował zespołem zajmującym się pionierskimi badaniami dotyczącymi metabolizmu lipidów oraz cholesterolu. Od początku swojej kariery Dr. Steinberg był silnym zwolennikiem hipotezy dotyczącej wpływu wysokiego stężenia cholesterolu na rozwój miażdżycy. Poprzez swoje działania, z powodzeniem przekonał kierownictwo Narodowego Instytutu Zdrowia do przekazania znaczących środków na przeprowadzenie podstawowych badań nad miażdżycą oraz kontynuację badań klinicznych nad cholesterolem. Z jego inicjatywy rozpoczęły się obserwacje pacjentów w ramach programu Lipid Research Clinics Coronary Primary Prevention Trial.

Pozytywne efekty tych testów przyczyniły się do przeprowadzenia wielu kolejnych badań klinicznych w kontekście znaczenia cholesterolu. Badania te potwierdziły, że obniżenie cholesterolu zmniejsza ryzyko wystąpienia miażdżycy, a także, że „mniej znaczy lepiej” w przypadku stężenia cholesterolu i jego wpływu na obniżenie tego ryzyka.

• Jak rozwinęły się badania nad stężeniem cholesterolu w ostatnich latach?

Dzięki działaniom prof. Steinberga w Stanach Zjednoczonych powstał Narodowy Program Edukacji cholesterolowej, a wiedza o tym czynniku ryzyka miażdżycy stała się powszechna. Nie zmieniło się jak dotąd podejście do roli cholesterolu w powstawaniu chorób układu sercowo-naczyniowego i we wszystkich krajach świata prowadzone są działania dietetyczne i farmakologiczne w celu obniżenia stężenia LDL cholesterolu. Niestety miażdżyca w Polsce polega na ograniczaniu się tylko do podawania leków i to głównie pacjentom po zawale. Skutkuje to brakiem znaczącego spadku cholesterolu w populacji w ostatnich latach. Dlatego też idąc śladami prof. Steinberga trzeba powrócić do edukacji cholesterolowej już od przedszkola.

Badania stężenia cholesterolu we krwi powinny być prowadzone systematycznie, a działania na rzecz jego obniżania powinny być wdrażane od jak najwcześniejszego wieku, gdyż to właśnie daje szanse na przedłużenie życia. Jest to także opłacalne z punktu widzenia ekonomicznego, gdyż procedury kardiologiczne (takie jak rozszerzanie naczyń krwionośnych) są niezwykle kosztowne.

Red.